Charakterystyka/ morfologia

Gadożer zwyczajny, gadożer, krótkoszpon (Circaetus gallicus)

Systematyka

Rząd: szponiaste (Accipitriformes)

Rodzina: jastrzębiowate (Accipitridae)

Gatunek: gadożer zwyczajny (Circaetus gallicus)

Charakterystyka / morfologia

Sylwetka gadożera w locie jest podobna do sylwetki myszołowa, jednak jest znacznie jaśniejsza i większa. Rozpiętość skrzydeł gadożera dochodzi do 188 cm, długość ciała 62 do 70 cm, a waga do 2 kg. Wierzch ciała brązowo-brunatny, spód ciała jasny prawie biały z długimi i szerokimi skrzydłami ze zmienną ilością  drobnych plam tworzącymi poprzeczne pręgi. Na ogonie 3 lub 4 przepaski widoczne zarówno z wierzchu jak i od spodu. Ptaki potrafią długo szybować na rozpostartych skrzydłach bez poruszania nimi, a także zawisać w powietrzu. Głowa, gardło i szyja u niektórych osobników cynamonowo-brązowa odcinająca się od jasnej piersi i brzucha sprawiająca wrażenie kaptura. Głowa duża, okrągła z dużymi żółtymi oczami skierowanymi do przodu, upodabnia gadożera do sowy. Dziób niebiesko-czarny z sino-szarą woskówką. Nogi zielonkawo-szare, szpony czarne. Brak dymorfizmu płciowego, samica nieco większa od samca. Osobniki młodociane mają jaśniejszy grzbiet.

Biotop/preferencje pokarmowe

Wyróżnia się dwa podgatunki:

Circaetus gallicus gallicus – zamieszkujący południowo-zachodnią Europę do Azji Środkowej i północno- zachodnich Chin oraz Indie i północno-zachodnią Afrykę.

Circaetus gallicus sacerdotis - izolowana, osiadła populacja na Małych Wyspach Sundajskich w Indonezji. Ptaki nieco mniejsze i jaśniej ubarwione.

Gadożer zasiedla głównie cieplejsze rejony, co wynika z diety złożonej głównie ze zmiennocieplnych zwierząt, których liczebność jest ograniczającym czynnikiem dla jego populacji. Ptaki zamieszkujące Indie są osiadłe, pozostałe wędrowne. Przeloty w kwietniu – maju, odloty od sierpnia do października. Europejska populacja pokonuje dalekie dystanse i zimuje w Afryce w strefie Sahelu. Siedliskiem gadożera są rozległe, wilgotne lasy, głównie stare kompleksy sosnowe, mieszane lasy liściaste, mszary, olsy i torfowiska, graniczące z otwartymi terenami podmokłymi, bagnami, mokradłami i wrzosowiskami, stanowiącymi miejsce polowań. Spotykany także na obszarach stepowych i sawannach z roślinnością drzewiastą. W górach na nasłonecznionych zboczach do wysokości 2000 m n.p.m. W Polsce gatunek skrajnie nielicznie lęgowy, jego liczebność szacuje się na 10-15 par. Lęgi wyłącznie na  wschodzie kraju, w Puszczy Białowieskiej, Augustowskiej, Sandomierskiej, Bieszczadach, na Bagnach Biebrzańskich. Najliczniej występuje w Puszczy Solskiej.

Polowania rozpoczyna wczesnym popołudniem, gdyż w najcieplejszej porze dnia największą aktywność wykazują jego ofiary gady i płazy. Patroluje teren z wysokości do 500 metrów wypatrując ofiar zawisając w powietrzu i opuszczając nogi. Jego pożywienie stanowią węże dochodzące do 2 metrów długości, jaszczurki i płazy. Częścią rzadkich ale regularnych ofiar są myszy, ryjówki, szczury, chomiki króliki, a także ptaki różnych gatunków, do wielkości gołębi. W niektórych przypadkach żywi się szarańczą. Mimo, że część jego diety stanowią jadowite węże, ptak nie jest odporny na ich jad. Dzięki sprawnym unikom i umiejętnemu łapaniu ptak nie jest zwykle kąsany. Ataki węża są zwykle kierowane na niewrażliwe pióra. Nogi gadożera z krótkimi szponami, są pokryte grubą i twardą łuską rogową co stanowi dodatkowe zabezpieczenie. Najczęściej w chwili ataku ptak zabija węża uderzając go w głowę a wbijając szpony w jego ciało łamie wężowi kręgosłup. Ofiarę połyka zwykle w całości, nierzadko z dzioba gadożera wystaje ogon jaszczurki lub węża, podczas gdy ich głowa jest już trawiona w żołądku. Obszar, na którym poluje może sięgać 20 km od miejsca gniazdowania. Zawężone preferencje pokarmowe rzadkie u innych ptaków drapieżnych, stanowią jednocześnie ograniczenie w występowaniu tego gatunku.

Rozwój osobniczy

Gadożery to ptaki monogamiczne, w pary łączą się tylko na okres lęgów, do których przystępują w wieku 3 lub 4 lat. W okresie lęgowym są silnie terytorialne, by uniknąć konfliktów, odległość między gniazdującymi parami musi wynosić co najmniej 2 kilometry. Terytorium gniazdującej pary wynosi średnio 36 kilometrów kwadratowych. Gniazdo stanowi luźna konstrukcja z patyków, często z prześwitami widocznymi od spodu. Najczęściej na wysokości 3 – 7 metrów nad ziemią, w szczytowej części drzewa, w sporej odległości od pnia, w rozwidleniu gałęzi. Gniazdo nie posiada wyściółki, na jego obrzeżu znajdują się świeże gałązki, jest stosunkowo małe, wysokość nie przekracza 30 cm a średnica 60 cm. Dorosły ptak po prostu się w nim nie mieści - widoczna jest zarówno głowa, jak i ogon wystający na zewnątrz. . Budulec na gniazdo gadożery przynoszą w dziobach, w odróżnieniu od innych ptaków drapieżnych przynoszących w szponach. Para może wykorzystywać gniazdo przez wiele lat. Czasami zajmują gniazda innych ptaków, rzadko spotyka się gniazda na skałach lub na ziemi. Pod koniec kwietnia lub w maju samica składa jedno, czasami dwa białe jaja. Jajo jest stosunkowo duże, eliptyczne, o średnich wymiarach 74x58 mm i wadze około 150 g. Jeśli pierwsze zniesienie zostanie utracone, czasami następuje kolejne. Wąska specjalizacja pokarmowa powoduje, że ptaki nie są w stanie wychować większej ilości potomstwa, dlatego tylko z pierwszego jaja wykluwa się pisklę. W drugim jaju zarodek zawsze ginie, gdyż jego wysiadywanie ustaje wraz z wylęgiem pisklęcia z pierwszego jaja. Wysiadywaniem zajmują się oboje rodziców. Okres ten jest długi, gdyż wynosi do 47 dni. Długi jest także okres do opuszczenia gniazda przez młode, które mogą być w gnieździe nawet jeszcze we wrześniu, co nie jest spotykane u innych ptaków drapieżnych.  Pisklę jest karmione początkowo pokarmem przyniesionym przez ojca. Składa on zdobycz w zagłębieniu gniazda a matka rozrywa pokarm na kawałki. Gdy pisklę jest starsze stara się wyrwać zdobycz z dzioba rodzica. W wieku 3 tygodni pisklę jest już w stanie pożreć średniej wielkości węża o długości 80 centymetrów i grubości około 4 centymetrów. Kiedy pisklę ma cztery tygodnie, samica również zaczyna polować. Pierwsze upierzenie pojawia się po 25-30 dniach, pełne osiągają po około 45 dniach. W zależności od warunków pogodowych i sytuacji żywieniowej pisklęta opuszczają gniazdo po 60 do 80 dni od wyklucia. Jednak nadal są pod opieką rodziców przez kilka tygodni, do czasu odlotu na zimowiska. Sukces lęgowy według różnych badań kształtuje się na poziomie od 0,3 do 0,86 osobników na parę lęgową. Ptaki mogą dożyć 17 lat.

  Status gatunku

Drastyczny  spadek populacji gadożera notuje się od połowy XIX wieku. Bezpośredni wpływ na tę sytuację miały polowania, utrata siedlisk i kurcząca się baza pokarmowa. W ciągu ostatnich stu lat ptaki te wyginęły w Austrii, Niemczech, Holandii, Szwajcarii i Luksemburgu. Populacja w Europie Południowo-Wschodniej i Wschodniej, na Półwyspie Iberyjskim i we Francji, pozostaje stabilna. Światową populację szacuje się na około 100 do 200 tysięcy, z czego w Europie zamieszkuje 35,1 do 41,8 tysięcy dorosłych osobników. W Polsce objęty ochroną gatunkową ścisłą. W Polskiej czerwonej księdze zwierząt z 2001 roku uznany za krytycznie zagrożony. Wokół gniazd gadożerów obowiązuje strefa ochronna przez cały rok w promieniu 200 m, a od 1 marca do 30 września, w promieniu 500 m od gniazda. Znaczne ilości ptaków giną w czasie przelotów. W 1993 roku na Malcie, udokumentowano w czasie jesiennej migracji odstrzał w jednym dniu większości z 50 ptaków.

Wizerunek gadożera znajduje się na znaczkach pocztowych Gruzji, Tadżykistanu i Azerbejdżanu.

Przygotował:

 Jan Ławicki

Źródła.

Ptaki Polski tom 1 i 2 -  Andrzej G. Kruszewicz - Multico Oficyna Wydawnicza 2010

Ptaki Polski - Dominik Marchowski - Wydawnictwo SBM Sp.z.o.o 2015

Przewodnik Collinsa Ptaki Europy i obszaru śródziemnomorskiego - Lars Svenson - Multico Oficyna Wydawnicza

Rzadkie Ptaki Polski – Tadeusz Stawarczyk, Tomasz Cofta, Zbigniew Kajzer, Jan Lontkowski, Arkadiusz Sikora – Agencja Reklamowo – Wydawnicza Studio B&W Wojciech Janecki 2017

Internet: Avibase, HBW Alive, Wikipedia.